แอบมองเพื่อนบ้าน (2) : สื่อและเสรีภาพในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

“หากเราเชื่อว่าเรามีสิทธิที่จะพูดในสิ่งที่คิด หากเราเชื่อว่าไม่ควรจะมีใครหรือกฎหมายอะไรมาตัดสินว่าเรื่องไหนเราควรพูดหรือไม่ควรพูด สิ่งที่เราทำได้คือทำให้ผู้คนมาร่วมกันเชื่อในสิ่งที่เราเชื่อและร่วมกันผลักดันความเชื่อนั้นให้เป็นรูปธรรม” / พิมพ์สิริ เพชรน้ำรอบ

2) แอบมองเพื่อนบ้าน: สถานการณ์สื่อและเสรีภาพในการแสดงออกในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ (ต่อ)

ขอบคุณภาพจาก http://thediplomat.com/wp-content/blogs.dir/1/files/2012/05/Burma-media2-440x292.jpg

พม่าในฐานะประเทศที่ถูกปกครองภายใต้ระบอบเผด็จการทหารและประชาชนต้องเผชิญความทุกข์ยากจากการกดขี่เสรีภาพมาอย่างยาวนาน  ความเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นในพม่าหลังการเลือกตั้งในปี 2010 ทำให้ประชาคมโลกอดตื่นเต้นยินดีไปกับประชาชนชาวพม่าไม่ได้  สถานการณ์สื่อและเสรีภาพในการแสดงความคิดเห็นในพม่าพัฒนาขึ้นอย่างมาก โดยเฉพาะการยกเลิกการบล็อกเว็บไซต์ต่างประเทศเช่น  BBC,  Voice of America, The Democratic Voice of Burma (DVB) และ Youtube [1] รวมถึงการเปิดกว้างมากขึ้นในประเด็นเสรีภาพสื่อ  เห็นได้จากการยกเลิกกฎหมายควบคุมสื่อโดยตรงในเดือนสิงหาคมที่ผ่านมา  อย่างไรก็ตาม แม้ว่าการยกเลิกกฎหมายการควบคุมสื่อโดยตรงจะเป็นก้าวสำคัญในการรับรองเสรีภาพในการแสดงออกในพม่า แต่หนทางไปสู่การเป็นประเทศเสรียังคงเป็นเส้นทางที่ยาวไกลสำหรับประชาชนและสื่อมวลชนในพม่า  เอกชนยังไม่ได้รับอนุญาตให้ประกอบกิจการหนังสือพิมพ์และโทรทัศน์   สื่อมวลชนบางส่วนยังคงอยู่ในสถานะนักโทษการเมือง  สื่อมวลชนผู้มีอิสรภาพเลือกที่จะเซ็นเซอร์ตัวเองเพื่อความปลอดภัย  กฎหมายการดำเนินการทางอิเล็กทรอนิกส์ยังคงกำหนดโทษไว้สูงถึง 15 ปีสำหรับผู้ที่รับหรือส่งข้อมูลที่เป็นอันตรายต่อความมั่นคงของชาติ [2]   ปฏิเสธไม่ได้ว่าพม่ากำลังเดินหน้าไปในทิศทางที่น่าประทับใจ แต่เราต้องไม่หลงลืมแก่นแกนสำคัญของเสรีภาพในการแสดงออก นั่นคือเสรีภาพและอิสรภาพของประชาชน

ขอบคุณภาพจาก http://cpcabrisbane.org/Kasama/2004/V18n4/EverybodysFight.htm

แม้ว่ารัฐบาลฟิลิปปินส์จะมีชื่อเสียงในด้านดีเรื่องการเคารพสิทธิพลเมืองและสิทธิทางการเมืองของประชาชน แต่การทำงานของสื่อมวลชนในฟิลิปปินส์ยังคงต้องเผชิญกับความรุนแรงเนื่องจากวัฒนธรรมไม่ต้องรับผิดในสังคมฟิลิปปินส์ ทำให้กลุ่มติดอาวุธหรือผู้มีอำนาจในระดับท้องถิ่นไม่ลังเลใจที่จะใช้วิธีรุนแรงกับสื่อมวลชน  โดยเฉพาะการสังหารสื่อมวลชนพร้อมกันในคราวเดียวถึง 32 คนบนเกาะมินดาเนาในปี 2009 [3]  นอกจากนั้นความพยายามผลักดันกฎหมายเสรีภาพในข้อมูล (Freedom of Information Bill 2012) ให้ผ่านสภาผู้แทนราษฎรขององค์กรภาคประชาสังคมก็ดูจะไม่ประสบความสำเร็จเท่าใดนัก แม้ว่าตัวร่างกฎหมายจะผ่านวุฒิสภามาตั้งแต่เดือนมิถุนายน 2012 ก็ตาม   นอกจากนั้นกฎหมายอาชญากรรมคอมพิวเตอร์ (Cybercrime law 2012) ที่เพิ่งผ่านสภาฯ ในเดือนกันยายน และมีผลบังคับใช้เมื่อต้นเดือนตุลาคม 2012 ก็ทำให้เกิดข้อถกเถียงในสังคมฟิลิปปินส์ว่ากฎหมายนี้ละเมิดเสรีภาพในการแสดงออกหรือไม่ โดยเฉพาะการกำหนดโทษสูงถึง 12 ปีสำหรับข้อหาหมิ่นประมาทผ่านระบบคอมพิวเตอร์ (จำกัดความ ‘หมิ่นประมาท’ โดยกฎหมายอาญาว่าการใส่ความเพื่อหมิ่นศักดิ์ศรีหรือความน่าเชื่อถือของผู้อื่น) [4] ล่าสุดศาลฎีกาฟิลิปปินส์ได้ออกคำสั่งคุ้มครองชั่วคราวไม่ให้มีการบังคับใช้กฎหมายอาชญากรรมคอมพิวเตอร์ หลังกลุ่มต่างๆ ส่งคำร้องไปยังศาลฎีกาถึง 15 รายว่ากฎหมายนี้ละเมิดเสรีภาพของประชาชนและขัดต่อรัฐธรรมนูญฟิลิปปินส์ [5]  ส่วนผลคำวินิจฉัยของศาลฎีกาในประเด็นนี้จะเป็นอย่างไร รัฐบาลฟิลิปปินส์จะยังคงรักษาชื่อเสียงในการส่งเสริมสิทธิเสรีภาพของประชาชนไว้ได้หรือไม่นั้นเป็นเรื่องที่ต้องติดตามกันต่อไป

Speaker’s Corner ในสวนสาธารณะ Hong Lim ที่รัฐบาลสิงคโปร์จัดให้สำหรับ ‘เสรีภาพในการพูด’ ขอบคุณภาพจาก http://3.bp.blogspot.com/-mgst_gZp4b8/TzY8h6jWzVI/AAAAAAAABf0/aD6sSpdvFE0/s1600/10.jpg

หากวัดจากดัชนีความเจริญก้าวหน้าทางเศรษฐกิจ  สิงคโปร์เป็นประเทศเดียวในอาเซียนที่ถูกจัดอยู่ในกลุ่มประเทศพัฒนาแล้ว แต่ถ้าหากพูดถึงเสรีภาพของประชาชน การใช้ชีวิตอยู่ในประเทศที่มั่งคั่งและคุณภาพชีวิตสูงที่สุดในอาเซียนนี้อาจจะไม่ใช่เรื่องง่ายสำหรับผู้ที่มีความเห็นแตกต่างจากแนวทางของรัฐ   รายงานประจำปี 2012 ของ Human Rights Watch กล่าวว่าในการทบทวนสถานการณ์สิทธิมนุษยชนระหว่างประเทศ  รัฐบาลสิงคโปร์ปฏิเสธที่จะปรับปรุงสถานการณ์สิทธิมนุษยชนภายในประเทศ และปฏิเสธการลงนามในอนุสัญญาระหว่างประเทศว่าด้วยสิทธิพลเมืองและสิทธิทางการเมือง (ICCPR)  ยิ่งไปกว่านั้นรัฐบาลสิงคโปร์ยังมีอำนาจเบ็ดเสร็จในการควบคุมสื่อทุกชนิด ไม่ว่าจะเป็นสื่อสิ่งพิมพ์, ภาพยนตร์, ดนตรี หรือแม้กระทั่งเกมส์คอมพิวเตอร์ที่มีแนวโน้มว่าจะเป็นภัยต่อความมั่นคงของรัฐ, ความสงบเรียบร้อยของสังคม, ศีลธรรมอันดี และความสามัคคีทางเชื้อชาติและศาสนา [6] ด้วยการประกาศใช้กฎหมายความมั่นคงภายในมาตั้งแต่แยกตัวออกมาจากมาเลเซียในปี 1965  แม้ว่ารัฐบาลจะพยายามผ่อนคลายความตึงเครียดในสังคมพหุวัฒนธรรมอย่างสิงคโปร์ที่มีการปะทะสังสรรค์ของความแตกต่างหลากหลายอยู่ตลอดเวลาด้วยการริเริ่มให้มี  “มุมคนอยากพูด”  หรือ Speaker’s Corner ในสวนสาธารณะ Hong Lim ในปี 2000  โดยให้ประชาชนที่อยากส่งเสียงสามารถพูดได้โดยมีข้อแม้ว่าต้องมาลงทะเบียนกับตำรวจสามสิบวันล่วงหน้า และไม่จำเป็นต้องแจ้งหัวข้อที่จะพูด  อย่างไรก็ดี แม้จะมีมุมคนอยากพูดก็ยังมีคนถูกจับเพราะมาพูดเรื่องที่อยากพูด   ในปี 2002  Chee Soon Juan หัวหน้าพรรค Singapore Democratic Party ถูกปรับ 3,000 เหรียญสิงคโปร์เนื่องจากไม่ได้ลงทะเบียนกับเจ้าหน้าที่ตำรวจก่อนมาพูด และถูกปรับอีก 2,000 เหรียญสิงคโปร์และถูกตัดสิทธิลงสมัครเลือกตั้งเนื่องจากพูดโจมตีกรณีรัฐบาลห้ามนักเรียนหญิงสวมฮิญาบในโรงเรียนรัฐ [7] และแม้ว่าในปี 2008 มีการปรับปรุงกฎหมายว่าด้วย “มุมคนอยากพูด” ให้ผ่อนคลายมากขึ้น แต่ก็ยังมีข้อจำกัดมากมายรวมถึงการไม่รับรองว่า “คนอยากพูด” จะไม่ถูกดำเนินคดีด้วยกฎหมายอื่นเช่นกฎหมายหมิ่นประมาทหรือกฎหมายปลุกระดม และในฤดูกาลเลือกตั้ง รัฐบาลสิงคโปร์จะทำการปิดมุมคนอยากพูดชั่วคราว [8]

ขอบคุณภาพจาก http://www.unesco.org/new/fileadmin/MULTIMEDIA/HQ/CI/CI/images/In-focus/focus_timor_3.jpg

ส่วนติมอร์ตะวันออกแม้จะเป็นประเทศน้องใหม่ในอาเซียนแต่กลับโชว์ฟอร์มได้น่าประทับใจในด้านสิทธิพลเมืองและสิทธิทางการเมือง โดยเฉพาะการเข้าเป็นภาคีอนุสัญญาระหว่างประเทศว่าด้วยสิทธิมนุษยชนต่างๆ รายงายของ SEAPA ประจำปี 2012 ชี้ว่าความท้าทายของติมอร์ตะวันออกคือการออกกฎหมายเพื่อรับรองเสรีภาพในการแสดงออกและเสรีภาพสื่อ และปัญหาความยากจนที่ทำให้ประชาชนส่วนใหญ่ของประเทศไม่มีโอกาสเข้าถึงสื่อ [9]

ขอบคุณภาพจาก http://caulacbonhabaotudo.files.wordpress.com/2012/09/freedom-for-vietnamese-bloggers.jpg

แม้ว่าเวียดนามจะเข้าร่วมเป็นภาคีของกติการะหว่างประเทศว่าด้วยสิทธิพลเมืองและสิทธิทางการเมืองและรัฐธรรมนูญเวียดนามมาตรา 69 จะรับรองเสรีภาพสื่อและเสรีภาพในการพูดของประชาชนชาวเวียดนาม [10]  แต่นั่นไม่ได้มีความหมายอะไรในทางปฏิบัติเพราะภายใต้การปกครองของพรรคคอมมิวนิสต์  เวียดนามมีชื่อเสียงด้านการควบคุมเสรีภาพในการแสดงความคิดเห็นของประชาชนอย่างเคร่งครัดไม่แพ้ชาติใดในโลก และมักจะรั้งท้ายในตารางการจัดอันดับเสรีภาพสื่อและเสรีภาพในการแสดงออกขององค์สิทธิมนุษยชนระหว่างประเทศอยู่เสมอ  รายงานเสรีภาพสื่อปี 2011 ของ Freedom House กล่าวว่ารัฐบาลเวียดนามควบคุมสื่อภายในประเทศทุกชนิด [11]  การใช้ถ้อยคำคลุมเครือในกฎหมายอาญามาตรา 88 ว่าด้วยการโฆษณาชวนเชื่อต้านรัฐ [12] เปิดช่องให้มีการตีความอย่างกว้างขวางและนำไปสู่การละเมิดเสรีภาพในการแสดงออกได้อย่างง่ายดาย เสรีภาพอินเตอร์เน็ตซึ่งเป็นช่องทางเดียวในการแสดงออกของประชาชนก็ถูกรัฐบาลพรรคคอมมิวนิสต์เวียดนามตอบโต้อย่างดุเดือด  บล็อกเกอร์จำนวนมากถูกจับกุมและลงโทษจำคุกเพียงเพราะการแสดงความคิดเห็นในโลกออนไลน์  เมื่อวันที่ 24 กันยายนที่ผ่านมา  บล็อกเกอร์สามคนซึ่งเป็นสมาชิกของกลุ่มสื่อมวลชนเสรี  (Club of Free Journalists) ถูกลงโทษจำคุกตั้งแต่ 4-12 ปีเนื่องจากข้อเขียนออนไลน์วิจารณ์รัฐบาลในประเด็นความอยุติธรรม, การทุจริต และนโยบายต่างประเทศ [13]  แม่ของหนึ่งในบล็อกเกอร์ตัดสินใจเผาตัวเองเพื่อประท้วงรัฐบาลเวียดนามที่จับกุมและลงโทษลูกสาวของเธอ [14]  (อ่านเพิ่มเติมเรื่องการจำกัดเสรีภาพออนไลน์ในเวียดนามได้ในบทสัมภาษณ์ “สนทนากับหนึ่งในบล็อกเกอร์ที่ทางการเวียดนามต้องการตัว” http://prachatai.com/journal/2012/10/43139)  นอกจากนั้น ร่างกฎหมายว่าด้วยการจัดการ, การเตรียมการ และการใช้บริการอินเตอร์เน็ตและข้อมูลในเครือข่าย ได้สร้างความกังวลให้กับองค์กรสิทธิมนุษยชนทั่วโลกที่จับตาดูสถานการณ์เสรีภาพออนไลน์ในเวียดนาม เพราะในร่างกฎหมายว่าด้วยการจัดการฯ ขอให้ผู้ใช้อินเตอร์เน็ตทุกคนใช้ชื่อจริงและข้อมูลจริง, จะมีการขอความร่วมมือจากบริษัทต่างๆ ที่ดำเนินธุรกิจเกี่ยวข้องกับอินเตอร์เน็ตให้ตั้งสำนักงานและเครือข่ายภายในประเทศเวียดนาม และผู้ดูแลเว็บไซต์อาจจะมีความผิดหากข้อความที่โพสต์ขึ้นมาในเว็บไซต์นั้นผิดกฎหมาย [15]

หากมองจากภาพรวมของสถานการณ์จะเห็นได้ว่าภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้เป็นภูมิภาคที่มีปัญหาสิทธิมนุษยชนในประเด็นเสรีภาพในการแสดงความคิดเห็นและเสรีภาพในการแสดงออกหนักหนาไม่แพ้ภูมิภาคอื่นใดในโลก แนวโน้มและทางออกของปัญหาจะเป็นอย่างไร อีกทั้งบทบาทขององค์กรสิทธิมนุษยชนระดับภูมิภาคอย่าง AICHR จะมีบทบาททำให้สถานการณ์เปลี่ยนแปลงไปในทางที่ดีได้หรือไม่ ทั้งหมดนี้เป็นคำถามที่พลเมืองอาเซียนจำเป็นต้องหาคำตอบร่วมกัน

3) เรายังมีความหวังหรือไม่

จากแนวโน้มของสถานการณ์สื่อและเสรีภาพในการแสดงออกในแต่ละประเทศ แม้ว่าการใช้อำนาจรัฐหรือความรุนแรงคุกคามการแสดงความคิดเห็นในแบบดั้งเดิมจะยังคงอยู่  แต่แนวโน้มที่น่าสนใจคือการที่รัฐบาลในแต่ละประเทศพยายามอย่างหนักในการออกกฎหมายเพื่อควบคุมเสรีภาพในโลกออนไลน์  ไทย, ฟิลิปปินส์, มาเลเซีย, พม่ามีกฎหมายเพื่อควบคุมพฤติกรรมผู้ใช้อินเตอร์เน็ตและเวียดนามกำลังอยู่ขั้นตอนการพิจารณากฎหมาย  แม้รัฐบาลแต่ละประเทศจะให้เหตุผลว่าวัตถุประสงค์ของกฎหมายเหล่านี้เป็นไปเพื่อป้องกันอาชญากรรมในโลกไซเบอร์ แต่ด้วยการใช้ภาษาอันคลุมเครือและเอื้อต่อการตีความอย่างกว้างขวางของฝ่ายบังคับใช้กฎหมาย ทำให้กฎหมายเหล่านั้นมีลักษณะคุกคามเสรีภาพในการแสดงออกไปในเวลาเดียวกัน

และแม้ว่าร่างปฏิญญาสิทธิมนุษยชนอาเซียน (ASEAN Declaration on Human Rights) จะมีบทบัญญัติคุ้มครองเสรีภาพในการแสดงความคิดเห็นและเสรีภาพในการแสดงออกในข้อ 23 (ฉบับร่างวันที่ 23 มิถุนายน 2555) แต่ร่างปฏิญญาข้อที่ 6 (กล่าวถึงการใช้สิทธิบนความรับผิดชอบต่อผู้อื่น, ชุมชนและสังคมที่ปัจเจกบุคคลอาศัยอยู่), 7 (กล่าวถึงการตระหนักในสิทธิโดยพิจารณาถึงบริบทของภูมิภาคและประเทศ รวมถึงความแตกต่างทางการเมือง, เศรษฐกิจ, กฎหมาย, สังคม, วัฒนธรรม, ประวัติศาสตร์ และศาสนา) และ 8 (กล่าวถึงการใช้สิทธิโดยมีข้อจำกัดตามกฎหมายและสามารถถูกจำกัดได้ด้วยเหตุผลด้านความมั่นคงของชาติ, ความเป็นระเบียบเรียบร้อยของสังคม, สุขภาวะสาธารณะ, ความปลอดภัยสาธารณะ, ศีลธรรมสาธารณะและความเป็นอยู่ของประชาชนในสังคมประชาธิปไตย) ก็อาจจะเป็นอุปสรรคในการใช้สิทธิเพื่อเสรีภาพในการแสดงออกของประชาชนอาเซียน

การจัดตั้งคณะกรรมาธิการระหว่างรัฐบาลอาเซียนว่าด้วยสิทธิมนุษยชนหรือ AICHR และการร่างปฏิญญาสิทธิมนุษยชนอาเซียนถือเป็นก้าวย่างที่น่าชื่นชม เพราะนี่คือกลไกสิทธิมนุษยชนระดับภูมิภาคกลไกแรกที่ถูกจัดตั้งขึ้นมาในทวีปเอเชีย แต่การมีแค่คณะกรรมาธิการและตัวปฏิญญาอาจจะไม่เพียงพอกับการทำให้ประเทศสมาชิกตระหนักในหน้าที่ที่ต้องส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิมนุษยชนของพลเมืองในรัฐ เพราะเมื่อพูดถึงกลไกสิทธิมนุษยชนในภูมิภาคอื่นๆ เช่นยุโรป แอฟริกา หรืออเมริกา อำนาจในการทำให้รัฐต้องส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิมนุษยชนของพลเมืองนั้นล้วนแล้วแต่อยู่ในมือของศาลสิทธิมนุษยชนระดับภูมิภาค

กลไกที่อาเซียนอาจจะต้องการเพื่อทำให้การส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิมนุษยชนของพลเมืองอาเซียนสอดคล้องกับมาตรฐานสากลคือศาลสิทธิมนุษยชนอาเซียน (ASEAN Human Rights Court) เหมือนที่ศาลสิทธิมนุษยชนยุโรปเคยมีคำตัดสินว่ารัฐบาลสเปนละเมิดเสรีภาพในการแสดงความคิดเห็นของประชาชนในประเด็นหมิ่นพระบรมเดชานุภาพกษัตริย์สเปนโดยผู้นำทางการเมืองของกลุ่มแบ่งแยกดินแดนแคว้นบาสก์ Otegi [16] และเหมือนที่ศาลสิทธิมนุษยชนระหว่างทวีปอเมริกันเคยมีคำตัดสินว่ารัฐบาลชิลีละเมิดเสรีภาพในการแสดงออกในประเด็น The Last Temptation of Christ [17]

แม้ว่าจะไม่ใช่เรื่องง่ายในการผลักดันให้เกิดศาลสิทธิมนุษยชนอาเซียน และคงจะเป็นเรื่องยากยิ่งกว่าในการผลักดันให้รัฐบาลประเทศอาเซียนยอมรับอำนาจของศาลในกรณีสิทธิมนุษยชน แต่ถ้าหากเราเชื่อว่าสิทธิมนุษยชนและเสรีภาพในการแสดงออกเป็นเรื่องของทุกคน หากเราเชื่อว่าเรามีสิทธิที่จะพูดในสิ่งที่คิด หากเราเชื่อว่าไม่ควรจะมีใครหรือกฎหมายอะไรมาตัดสินว่าเรื่องไหนเราควรพูดหรือไม่ควรพูด สิ่งที่เราทำได้คือทำให้ผู้คนมาร่วมกันเชื่อในสิ่งที่เราเชื่อและร่วมกันผลักดันความเชื่อนั้นให้เป็นรูปธรรม เหมือนที่ผู้ชายคนหนึ่งเคยแต่งเพลงเพลงหนึ่งซึ่งกลายเป็นสัญลักษณ์ของการต่อสู้เพื่อสิทธิมนุษยชนในเวลาต่อมา ผู้ชายคนนั้นแต่งเพลงท่อนนั้นไว้ว่า “You may say I’m a dreamer but I’m not the only one. I hope someday you will join us and the world will be as one.”

เกี่ยวกับผู้เขียน พิมพ์สิริ เพชรน้ำรอบ อดีตนักเรียนสื่อจากภาควิชาการภาพยนตร์และภาพนิ่ง/วารสารสนเทศ คณะนิเทศศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย หลังจบทำงานด้านสิทธิมนุษยชนหลากประเด็นอยู่หลายปี ปัจจุบันเรียนปริญญาโท ด้านสิทธิมนุษยชนและกฎหมายระหว่างประเทศที่คอสตาริกา ทวีปอเมริกากลาง มีความสนใจและติดตามเรื่องเสรีภาพสื่อ เสรีภาพในการแสดงออก ภาพยนตร์ศึกษา และกระแสวัฒนธรรมร่วมสมัยเป็นพิเศษ